نویسنده: حامد اکبری، پژوهشگر سیاستگذاری دولت الکترونیک و اقتصاد استارت‌آپ‌ها
پیشرفت، توسعه و نفوذ حداکثری تکنولوژی‌های اطلاعاتی و ارتباطی در سالیان اخیر، تأثیرات و گاهی تغییرات اساسی در کارهاست و حتی معانی واژگان و مفاهیمی می‌کند که ظاهراً از عمق و جاافتادگی کاملی برخوردارند.
هدف این یادداشت، توجه دادن به حقی است که ظرفیت طرح و تحقق آن در تلازم نظری و عملی با فناوری اطلاعات و ارتباطات است. و آن «دانستن و دریافت کردن کلیه حقوق قانونی همه افراد و آحاد جامعه بدون تمنا و درخواست و طی فرآیندهای بوروکراتیک به‌مثابه یک حق» است.
برای روشن‌تر شدن بحث در گام نخست مبانی نظری و اسناد پشتیبان این نظریه را بررسی می‌کنیم.
قوانین پایه پشتیبان
در اصل سوم قانون اساسی، بند چهاردهم، بر حقوق همه‌جانبه افراد اعم از زن و مرد تأکید شده است. در اصل بیستم، از برخورداری افراد ملت از همه حقوق انسانی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سخن می‌رود. در اصل ۶۷، نمایندگان مجلس را به ادعای سوگند در برابر حفظ حقوق ملت وا می‌دارد و در اصل ۱۲۱، رئیس‌جمهور را به پشتیبانی از حقوق ملت متعهد می‌کند.
در ادبیات حقوقی و فقهی، تعاریف متفاوتی از حق و حقوق ارائه شده است. فصل مشترک تعاریف را می‌توان در تعریفی جست‌وجو کرد که «حق را آنچه فرد یا پدیده‌ای سزاواری آن را دارد» می‌داند. که نقطه عزیمت بحث پیش رو است.
تمامی حقوق انسان اعم از طبیعی و عمومی و قانونی به‌نوعی با این تعریف نسبت دارند. به عبارت دیگر، حقوقی که به انسان تعلق می‌گیرد به هدف تحقق آن وجود دارند و وجود ظرفیت محقق شدن آن هم بُعد پنهان تمامی آنهاست. یعنی حقوقی که ظرفیت تحقق ندارند، عملاً از غیرانتفاع خارج هستند. پس می‌توان نفس انتظار برای تحقق این حقوق را ذاتاً حقی مستقل دانست که برای انسان‌ها محفوظ است.
نگاه عملیاتی
آنچه محل نظر است، روش دریافت و تحقق این حقوق است که در آرایش نهادی جوامع و حاکمیت‌ها در قالب انواع مدیریت‌ها و بوروکراسی که قوای مختلف در حال انجام آنها هستند، منعکس است. حال آنکه فناوری اطلاعات و ارتباطات و علوم داده‌کاوی و تحلیل کلان داده‌ها فرصت جدیدی برای تحقق و تسهیل آنها پیش روی زندگی امروز انسان‌ها گذاشته است. به عبارت بهتر، مجموعه قوانین مندرج در سطور طولانی قانونی همگی حقوق و وظایف و تکالیفی را تعریف و حدود و ثغور و مجری آن را معین کرده است. در ارتباط با شخصیت حقیقی و حقوقی افراد می‌تواند صرفاً با تحلیل اطلاعات و داده‌های آنها استخراج و اطلاع‌رسانی و عملیاتی شود. یعنی لزوماً نباید افراد برای محقق کردن یا دریافت حقوق خود به دستگاه‌های عمومی و حاکمیتی رجوع کنند و درگیر بوروکراسی اداری شوند. درواقع می‌توان گفت رساندن و تحقق حقوق تک‌تک افراد تکلیف حاکمیت و دولت است و نه تکلیف شهروندان که هم‌اکنون در قریب به‌اتفاق آنها برعکس است.
یعنی آحاد مردم غالباً برای دریافت حقوق قانونی خود باید با مراجعه دائمی و تمنای تحقق حقوق خود در بوروکراسی نهادینه شده فعلی جست‌وجو کنند.
استحقاق (Eligibility یا Entitlement)
در ادبیات حقوقی، حق عمومی مربوط به شخصیت انسان و سلامتی جسمی و روحی او یا ناظر به روابط دولت و مردم معرفی شده و آن را وسیله تأمین و صیانت انسان‌ها در برابر تجاوز دولت‌ها می‌داند.
حق مربوط به شخصیت هم در ادبیات حقوقی به انسان قطع‌نظر از وابستگی او به گروه اجتماعی خاص، نظر دارد. این نوع حقوق چهره حمایتی دارند و در قلمرو قوانین قرار می‌گیرند. حال به مفهوم استحقاق می‌پردازیم. استحقاق یا entitlement یا Eligibility در یک تعریف اجمالی در راستای هدف این یادداشت عبارت است از حقوقی که هر فرد مستحق دریافت آن است.
فهم و استخراج این موضوع از میان میلیون‌ها سطر قانون و آیین‌نامه با هویت و مختصات حقیقی افراد حاصل می‌شود که به‌دلیل همین پیچیدگی‌ها، تا به امروز مفهوم استحقاق در حد تئوری باقی مانده و دریافت حقوقی که هر فرد مستحق دریافت آنهاست از مجرای رجوع به بوروکراسی و مدیریت دولتی تحقق‌پذیر بوده است.
حال آنکه امروز با استفاده از علم «داده‌کاوی» که عبارت از «کشف الگوهای پنهان از داده‌های موجود» است و موضوع هویت Uid (unique Identification) هوشمند که عبارت است از پروفایل و مختصات داده‌ای و اطلاعاتی مختص هر فرد بر اساس استانداردهای ثبت داده‌های یکتا (unique) قابل‌دسترسی و به‌سادگی قابل فعال و عملیاتی شدن است.
شاید این مطلب برایتان جالب باشد: داده کاوی، منطق پنهان دولت الکترونیک
به‌عنوان مثال، کسی که گواهینامه رانندگی را دریافت کرده است تا به حال برای اثبات حقوق خود مرتبط با این سند قانونی مثل رانندگی کردن، نفس همراه داشتن و ارائه گواهینامه موضوعیت داشته است. حال آنکه هیچ دلیلی برای این موضوع وجود ندارد و همراه نداشتن و ارائه نکردن گواهینامه منطقاً نمی‌تواند حقوق مرتبط با دارنده آن را از کسی سلب کند یا همراه نداشتن دفترچه بیمه درمانی یا پرونده بیمه مشاغل افراد نباید خللی در دریافت حقوق و خدمات آنها ایجاد کند.
فعال شدن استحقاق
در ادبیات حقوقی، حق عبارت است از قدرت یا سلطه ارادی که قانون در اختیار شخص قرار می‌دهد. در تعریف دیگر، حق عبارت است از امتیازی که قانون در اختیار شخص قرار می‌دهد و آن را از طرق مختلف تضمین کرده است. فراموش نکنیم که در هیچ‌کدام از این تعاریف و تعاریف دیگر که از حوصله این یادداشت خارج است، دریافت حق را متوقف به آگاهی و طی مراحل قانونی نکرده است. البته در آیین‌نامه‌ها این مفهوم ارزشمند در باید و نبایدهای بوروکراتیک محدود شده و اصل مفهوم حق بسیار حقیر و ذلیل شده است. به عبارت دیگر، تمامی حقوق زیر با تکلیفی که شهروندان برای دریافت آن باید انجام دهند … شده است!
هویت یکتای دیجیتال Uid (unique Identification)
امروزه فناوری اطلاعات و داده‌کاوی و مفهوم هویت یکتای دیجیتال UID( unique Identification) ظرفیت و امکان کاملاً آماده‌ای را برای کشف استحقاق خدمات برای آحاد جامعه فراهم می‌کنند. اجرای این مکانیسم وظیفه قطعی دولت است. از این رو، دولت موظف است این اطلاعات را استخراج کرده و امکان برخورداری از حقوق یا خدمات ناشی از آن را بدون مراجعه و تمنای خود افراد برایشان فراهم کند. فارغ از اینکه بخواهند از آن حقوق یا خدمات استفاده کنند یا نخواهند.
شاید این مطلب برایتان جالب باشد: هویت دیجیتال ، پاشنه آشیل دولت الکترونیک
کاربرد هویت یکتای دیجیتال ( Uid )
شناسایی هویت افراد و فرآیند احراز هویت شهروندان و آحاد جامعه برای ارائه کارآمدتر سیاستگذاری‌های حمایتی و افزایش ضریب نفوذ دولت الکترونیک در کشور یک نیاز و ضرورت است. این امر زمینه رسیدن به اهداف توسعه‌ای بالادستی، با کاهش هزینه دولت و خلق ثروت و رساندن اهمیت بسیار حق افراد تسهیل می‌کند. همچنین این مهم از آنجا اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که بر اساس قانون نیز دستگاه‌های ارائه دهنده خدمات موظف‌اند که از هویت حقیقی کاربران خود اطلاع پیدا کرده و خدمات خود را با دسترسی به تاریخچه هویتی فرد ارائه کنند.
مدیران و محققان فعال در حوزه مدیریتی و سیاستگذاری کشور نیز نیاز دارند هویت متقاضیان خدمت به‌صورت منحصربه‌فرد از هم متمایز شده تا بتوانند سوابق استفاده از خدمات و همچنین نحوه خلق ارزش در کشور را در یکجا ذخیره کنند. این مسئله به محققان و مدیران این حوزه در کشور این امکان را می‌دهد که با بررسی این پایگاه داده بتوانند با اختصاص صحیح‌تر منابع به حوزه‌های مهم‌تر و همچنین ایجاد قوانین حمایتی بهینه‌تر، توسعه کشور را شتاب دهند.
شاید این مطلب برایتان جالب باشد: رونمایی از اپلیکیشن یوآیدی UID در پردیس کشاورزی دانشگاه تهران
در مرحله بعدی با اشتراک این داده‌های ارزیابی و صحت سنجی شده بین سایر مؤسسات فعال در زمینه قانونگذاری و صندوق‌های مختلف توسعه‌ای (که متأسفانه در حال حاضر به‌صورت جزایر منفصل از هم عمل می‌کنند) می‌توان برای اهداف کلان توسعه‌ای در کشور برنامه‌ریزی و بر روند اجرایی آن نظارت کرد.
گذار به سمت یک دولت پلتفرمی
پیش‌نیاز چنین سناریوهایی در اختیار داشتن یک روش امن، همه‌جانبه، بی‌طرفانه و مسئولانه برای صحت‌سنجی خدمت و احراز هویت متقاضیان و گذار دولت به سمت یک دولت پلتفرمی است.
با این حال، به‌صورت تاریخی در بسیاری از کشورها، از جمله کشور ما ایران حضور سیستم‌های جمع‌آوری اطلاعات و فرآیندهای احراز هویت افراد و صحت سنجی آن بسیار ضعیف است. این در حالی است که Uid (unique Identification) می‌تواند به‌عنوان یک راه‌حل بسیار ساده و عملیاتی به‌جای روش‌های سنتی و زمان‌بر و فیزیکی قرار گرفته و نقش بسیار مؤثری را در تحقق بانکداری الکترونیک، شهر هوشمند و به‌طور کلی، در حکمرانی هوشمند داشته باشد.
نقش UID در فرآیند استحقاق
از آنجا که هویت دیجیتال یک ابزار در دسترسی برای استفاده همیشگی و دائمی شهروندان از خدمات فیزیکی و الکترونیکی خواهد بود، ظرفیت بسیار مناسبی جهت تجمیع رفتارهای شهروندی و همچنین داده‌کاوی‌های مختلف در جهت پیدا کردن الگوهای جمعیتی زنان، فقرا، کمتر برخورداران اجتماعی و سایر گروه‌های اجتماعی بسیار کارگشا خواهد بود.
در موضوع استحقاق خدمات نیز باید گفت تا زمانی که هویت دیجیتال UID برای افراد ایجاد نشده باشد، عملاً هیچ امکانی برای متصل کردن قوانین با اطلاعات فرد وجود ندارد. ولی در صورت وجود هویت دیجیتال هوشمند Uid (unique Identification) نه‌تنها امکان کشف و استحقاق سنجی خدمات برای افراد مقدور خواهد شد، بلکه می‌توان آن خدمت یا حق موردنظر برای ورود فایل هویت هوشمند دیجیتال وی را فعال و عملیاتی کرد.
